انفجار پرتوی گاما یا GRB، به فوران شدید و ناگهانی پرتو گاما در اعماق کیهان گفته می شوند...

مقدمه
انفجار پرتوی گاما یا GRB، به فوران شدید و ناگهانی پرتو گاما در اعماق کیهان گفته می شوند که چند صدم ثانیه یا حداکثر یکی دو دقیقه دوام دارند. این انفجارها قدرتمند ترین انفجارهای شناخته شده در کیهان هستند که سالها سرمنشا آنها برای اخترشناسان ناشناخته بود، ولی امروزه با پیشرفت علم ستاره شناسی، معلوم شده که منشا برخی از این انفجارها مربوط به ابرنواخترها و برخی دیگر مربوط به ستارگان نوترونی و سیاهچاله ها است.

جی آر بی ها
کشف جی آر بی ها یا فورانگرهای پرتوی گاما به دهه 1960 باز می گردد. در آن زمان جنگ سرد بین دو ابر قدرت ایالات متحده آمریکا و اتحاد جماهیر شوروی به اوج خود رسیده بود. آمریکایی ها جهت بررسی و ردیابی آزمایشات هسته ای روسها، تعدادی از ماهواره های جاسوسی خود موسوم به بادبان را به فضا پرتاب کردند، ولی آن ماهواره ها به جای تشخیص انفجارهای هسته ای بر روی زمین، انفجاری بسیار نیرومند تر را در پشت خود و در ژرفای کیهان یافتند. منشا این انفجارها تا سال 1991 همچنان ناشناخته بود و تنها چیزی که دانشمندان در مورد منشا آنها می دانستند این بود که از فضای خارج از جو زمین سرچشمه می گیرند.
در تاریخ 5 آوریل سال 1991 میلادی، ناسا(سازمان فضایی آمریکا) رصدخانه فضایی پرتو گامای کامپتون را جهت نقشه برداری از آسمان و نیز ردیابی و بررسی پرتوهای ایکس و گاما، به فضا پرتاب کرد. این ماهواره  از زمان شروع بکار خود تا کنون، نشان داده است که فورانگرهای پرتو گاما به دو شکل بلند و کوتاه در کیهان یافت می شوند، که منشا  بلند مدت آنها، مربوط به انفجارهای ستارگان ابر پر جرم یا ابرنواخترها می باشند. برپایه نظریات اخترفیزیک، در این انفجارها هسته ستاره مستقیما می رمبد تا یک سیاهچاله را تشکیل دهد. انرژی آزاد شده ناشی از این رمبش صد بار بیشتر از انرژی آزاد شده در رمبش منشا یک ستاره نوترونی است که این امر موجب انتشار پرتوهای پرانرژی گاما در فضا می شوند. کامپتون همچنین نشان داده است که، منشا انفجارهای کوتاه مدت گاما، مربوط به برخورد و ادغام جفت ستاره های نوترونی و جفت های سیاهچاله ای  و نیز بلعیده شدن یک ستاره نوترونی توسط سیاهچاله می باشند.

اس جی آرها
نوع دیگری از منابع فوران پرتوی گاما به نام فورانگرهای تکرار شونده پرتوی گاما یا SGR در پهنه کیهان شناخته شده اند که هر از چند گاهی، از نقطه ی مشخصی در فضا، پرتو گامایی با شدت یک میلیون برابر انرژی خورشید تابش می کنند، که دوره ی تناوب معینی ندارند. به عقیده اخترشناسان منبع اصلی این انفجارها مگنتارها( نوع خاصی از ستارگان نوترونی با میدان مغناطیسی هزار برابر نیرومندتراز میدان مغناطیسی ستارگان نوترونی عادی) می باشند. وقتی خطوط میدان مغناطیسی قدرتمند مگنتار به ستاره بسیار چگال نفوذ می کند و جابه جا می شوند(به دلیل چرخش بسیار تند مگنتار به دور خود و وجود نیروهای گریز از مرکز بسیار شدید در اطراف آن)، ممکن است پاره شوند و دوباره به هم برسند، که در نتیجه موجی از پرتوهای گاما از مگنتار ساطع می شود. در تاریخ 27 دسامبر 2004 میلادی انفجار چنین ستاره ای اخترشناسان را حیرت زده کرد. SGR1806-20 نام مگنتاری در صورت فلکی قوس می باشد که 50 هزار سال نوری با ما فاصله دارد. انفجار پرتوی گامایی که از این فورانگر تکرار شونده در آن تاریخ منتشر شد به قدری شدید بود که رصدخانه فضایی پرتو گامای کامپتون قادر به ثبت قدرت آن نبود.
 

اثرات انفجارهای پرتو گاما بر زمین
به عقیده ستاره شناسان درخشش 10 ثانیه ای از یک فورانگر پرتوی گامای نزدیک، به اندازه ای نیرومند است که  می تواند پیوند های کووالانسی را بشکند و ملکول های نیتروژن و اکسیژن موجود در اتمسفر زمین را به اتم های سازنده آنها تجزیه کند، که در آن صورت به شکل گیری اکسید نیتروژن(NO) و دی اکسید نیتروژن(NO2) می انجامد.
اکسید نیتروژن سبب نابودی گاز اوزن می شود که همانند سپری ما را در برابر پرتوهای مرگبار فرابنفش خورشید محافظت می کند، در حالی که دی اکسید نیتروژن گازی قهوه ای و سمی است که زمین را در حاله ای از مه و دود فرو برده و مانع از رسیدن نور خورشید به زمین می شود، که در نهایت موجب سرد شدن جهانی آب و هوا و ایجاد عصر یخبندان می شود. چنین اتفاقی احتمالا در 440 میلیون سال پیش سبب انقراضی عظیم در تاریخ سیاره ما شده است.