آموزشگاه آنلاین ستاره‌شناسی: آموزش ببینید، تلسکوپ جایزه بگیرید! نام‌نویسی
هر كس كه چند بار اجرام غیر ستاره ای نظیر كهكشانها یا سحابی ها را رصد كرده باشد, می داند كه قدر ظاهری این اجسام كه در فهرستها و اطلسها می آیند اغلب گمراه كننده است. در واقع قدر این اجسام به تنهایی به ما نمی گوید با ابزارمان به خوبی می توانیم ببینیمش یا نه. قدر به طور معمول از مجموع یا كل روشنایی جسم است, و فقط برای نشان دادن روشنایی جسم ستاره ای مانند ( نقطه ای ) مناسب است.
اما برای اجسامی كه در آسمان به صورت لكه دیده می شوند, چندان معنا ندارد. كمیت مهم در برسی روشنایی اجسام غیر ستاره ای درخشندگی سطحی است. طبق تعریف, درخشندگی سطحی قدر واحد سطح كوچكی از جسم, به عنوان مثال یك ثانیه قوسی مربع. ممكن است ابعاد زاویه ای و قدر دو كهكشان كاملا متفاوت باشد, ولی اگر درخشندگی سطحی شان یكسان باشد, احتمالا آن دو را با یك تلسكوپ به یك میزان به خوبی می بینیم

ابتدا رابطه قدر با درخشندگی سطحی را برسی می كنیم. طبق تعریف, اگر نسبت روشنایی دو جسم 100 باشد, اختلاف قدر آنها 5 خواهد بود. پس یك قدر اختلاف برابر است با ریشه پنجم 100, یعنی حدود 2.51. هرچه قدر جسم بزرگتر باشد, آن جسم كم نورتر است. از نظر ریاضی رابطه درخشندگی سطحی S, كه برحسب قدر بر واحد سطح تعریف می شود, با قدر كل (m), و مساحت زاویه ای كل جسم بر حسب ثانیه قوس مربع (A) چنین است:

S = m + log A 2.5

  برای سادگی محاسبه لگاریتم, رابطه را به صورت زیر می نویسیم:

  S = m + log A / log 2.51

كه در رابطه بالا لگاریتم بر مبنای 10 است.

برنامه رایانه ای این مقاله كه به زبان بیسیك نوشته شده است, درخشندگی سطحی اجسام گسترده با اشكال گوناگون را محاسبه می كند. خوشه های كروی تقریبا گرد هستند, ولی كهكشانها ممكن است گرد, بیضوی یا بدون شكل خاص باشند. برخی از سحابیهای سیاره نما نظیر M57 در شلیاق یا سحابی هلیكس در دلو, حلقه ای شكل هستند. سحابی سیاره نمای M27 در روباهك دمبلی شكل است, ولی در تلسكوپهای كوچك مستطیل شكل دیده می شود. بسیاری از سحابیها هم شكلهای نامنظمی دارند و باید با استفاده از نقشه یا عكسهای با نوردهی زیاد, مساحت آنها را تخمین زد.

 شكل اجرام غیر ستاره ای تقریبی است, زیرا اجرام غیر ستاره ای ساختار ریزی دارند كه شامل نواحی روشن و تاریك, برشها, بازوهای مارپیچی و نظایر آنها است. در خوشه های كروی و كهكشانها شدت نور با دور شدن از مركز به سرعت كاهش می یابد. برنامه از این كاهش صرفنظر می كند و درخشندگی سطحی میانگین این اجسام را برحسب قدر بر دقیقه قوسی مربع و نیز قدر بر ثانیه قوسی مربع محاسبه می كند. به قدر مجموعی كه از اجسام مختلف در فهرستها موجود است, چندان اعتماد نیست. به علاوه ابعاد ظاهری كه از جسم مشاهده می شود, به شدت تابع ابعاد تلسكوپی است كه با آن رصد می كنیم. عوامل دیگر نظیر شرایط جوی آسمان و عوامل دیگر هم بر روشنایی و ابعاد قابل مشاهده اجسام آسمانی موثرند. در نهایت جسم ابعاد زاویه ای مناسبی داشته باشد تا قابل تشخیص باشد.

در جدول مقادیر قدر مجموع, اندازه و درخشندگی سطحی چند جسم مختلف برای مقایسه آمده است. می توانید با اجرای برنامه برای این اجسام دقت برنامه را امتحان كنید. برای پایان دادن به برنامه, كافی است جایی كه قدر بعدی پرسیده میشود X را تایپ كنید.

 درخشندگی سطحی اجرام أسمانی

قدر بر ثانیه قوسی قدر بر دقیقه قوسی قدر مجموع ابعاد جسم
-10.6 -19.5 -26.8 32 قرص خورشید
+2.5 -6.4 - - آسمان صاف
3.6 -5.3 -12.6 32 ماه كامل
5.2 -3.7 -2.8 0.8 x 0.7 مشتری
8.2 -0.7 +5.7 0.06 اورانوس
14.2 +5.3 - - زمین تاب
17.6 8.7 9 1 M57
20.5 11.6 8.4 6x4 M1
20.7 11.8 5.9 17 M13
21.1 12.2 8.1 8x4 M27
21.8 12.9 6.8 26x14 M81
22.2 13.3 - - نور مخالف
22.7 13.8 9.2 10x9 M74
22.8 13.9 5.7 62x39 M33
23 14.1 - - تیره ترین آسمان

به درخشندگی بسیار كم كهكشان عظیم M33 در این جدول توجه كنید كه نشان می دهد تا چه حد یافتن این كهكشان در میان اجسام غیر ستاره ای دشوار است. در حالی كه قدر مجموع این كهكشان به خوبی در حد دید چشم غیر مسلح است. به خاطر داشته باشید كه درخشندگی سطحی اجرام آسمانی جدا از درخشندگی سطحی آسمان شب است. برای بدست آوردن معیاری برای آشكار سازی بصری یا عكاسی می توانید از كنتراست  ( تضاد – روشنی ) استفاده كرد. برای آشكار سازی بصری یا عكاسی كنتراست بین آسمان + جسم و آسمان باید دست كم 5 درصد باشد. اگر درخشندگی سطحی جسمی 3.5 قدر كم نورتر از آسمان باشد ( شرایطی كه ماه كامل یا شفق و فلق ممكن است پیش آید ) كنتراست از 5 درصد كمتر می شود و جسم غیر قابل رویت خواهد بود.

این برنامه به هیچ وجه محدود به اجرام غیر ستاره ای اعماق آسمان نیست. اگر قدر مجموع و مساحت هر دنباله دار یا سیاره را هم وارد كنید, برنامه همچنان كار می كند. از این نكته می توانید در برسی اختفاها استفاده كنید. به عنوان مثال جدول نشان می دهد كه درخشندگی سطحی مشتری 5.2 قدر بر ثانیه قوسی مربع است. مساحت زاویه ای یك ستاره حدود یك ثانیه قوسی مربع است. از آنجا كه قدر قمرهای گالیله ای مشتری حدود 5 یا 6 است, اختفای آنها به خوبی با تلسكوپ كوچك قابل مشاهده است.

10  REM      SURFACE BRIGHTNESS
12  PRINT 
14  INPUT   " TOTAL MAGNITUDE";  M$
16  IF M$ = "X" THEN 88
18  M = VAL ( M$ ) : PRINT
20  PRINT "TYPE OF AREA:"
22  PRINT "    ( C ) CIRCULAR"
24  PRINT "    ( E ) ELLIPTICAL"
26  PRINT "    ( R ) RECTANGULAR"
28  PRINT "    ( I ) IRREGULAR" 
30  INPUT " CHOICE" ; C$: PRINT
32  IF C$ = "C" THEN 42
34  IF C$ = "E" THEN 48
36  IF C$ = "R" THEN 58
38  IF C$ = "I" THEN 68
40  GOTO 30
42  REM  CIRCULAR
44  INPUT "DIAM IN ARC MIN"; D 
46  A = 3.14159265# * D * D / 4: GOTO 72
48  REM  ELLIPTICAL
50  PRINT "ENTER ARC MIN --"
52  INPUT "  MAJOR AXIS"; A1
54  INPUT "  MINOR AXIS"; A2
56  A = 3.14159265 * A1 * A2 / 4: GOTO 72
58  REM RECTANGULAR
60  PRINT "ENTER ARC MIN --"
62  INPUT "   LONG SIDE"; A1
64  INPUT "   SHORT SIDE"; A2
66  A = A1 * A2: GOTO 72
68  REM IRREGULAR
70  INPUT "AREA IN SQ ARC MIN": A
72  PRINT : IF A >= 1 / 3600 THEN 76
74  PRINT "ATARLIKE": GOTO 86
76  S1 = M + LOG(A) / LOG(100 ^ (1 / 5 ))
78  S2 = S1 + 8.890756
80  PRINT "SURFACE MAGNITUDE --"
82  PRINT "  PER SQ ARC MIN: "; S1
84  PRINT "  PER SQ ARC SEC: "; S2
86  GOTO 12
88  END

 

نویسنده     راجر سینوت

ترجمه : رضا رضایی

Sky & telescope, Oct 1986

نویسنده: خسرو جعفری زاده

مدیر وب سایت آسمان شب ایران، عکاس آسمان شب

iranoptic 03

هر هفته یک چهره از آسمان شب ایران را پیش چشمان شما خواهیم آورد