در این شماره می‌خوانید:

 

سرمقاله: آن نقطه‌ی آبی كوچك، بابك امین‌تفرشی/2

اخبار جهان، ترجمه شادی حامدی آزاد/3

اخبار ایران/8

جوانی پرهیاهوی خورشید و سرچشمه‌های حیات، ترجمه شادی حامدی آزاد/10

كیهان‌شناسی نوین: برهم‌كنش نظر و رصد، رضا منصوری/11

منظومه‌ی شمسی؛ خانه‌ی كیهانی ما، منصور وصالی/14

سیاهچاله‌های كوانتومی، ترجمه محمد اخلاقی/18

از نجوم غیرحرفه‌ای تا نجوم حرفه‌ای؛ گفت‌وگو با دكتر محسن شادمهری، فریبا پایروند ثابت/23

بررسی نجومی روِیت‌پذیری هلال ماه شوال 1430 در ایران، محمدرضا صیاد و سیدمحسن قاضی میرسعید/28

آسمان در این ماه (مهر 1388):

- اژدها هنوز بیدار است، حامد پورخرسندی و فائزه آقایی/30

- نقشه‌ی آسمان و پدیده‌های آسمان مهر 88 /32

- دیدار با سیارات در مهر 88، محمد حسین الماسی و فائزه آقایی/34

- شكارچیان هلال؛ عوامل مؤثر در روِیت‌پذیری هلال ماه (قسمت دوم)، علی ابراهیمی سراجی/35

نفس‌گیرترین رقابت رصدی ایران در كنار مقبره‌ی كورش هخامنشی، كاظم كوكرم/37

كسوف قرن، بابك امین‌تفرشی/40

پدر ناراضی سیاهچاله‌ها، ترجمه سلیمان فرهادیان/44

هفت كوتوله در اعماق آسمان، ترجمه شادی حامدی آزاد/50

زمین و آسمان از نگاه دوربین، امیرحسین ابوالفتح/52

داستان:هیچ‌كس ندانست، شهاب صقری/54

نجوم به زبان آدمیزاد: سرعت مداری و سرعت فرار، فاطمه عظیم‌لو/56

نمایه دوره هجدهم / 58

بازارچه‌ی نجومی و اشتراك/61

--------------------------------------------------------------------------------

سرمقاله‌

آن نقطه‌ی كوچك آبی‌

 

بابك امین‌تفرشی‌

 

زحل، ارباب حلقه‌‌های منظومه‌ی شمسی، تصویر جلد این شماره است. تصویری ویژه كه از كنار هم چیدن بیش از 100 عكس فضاپیمای كاسینی خلق شده است. كاسینی در حالی این عكس‌ها را می‌گرفته كه خورشید در پشت زحل قرار داشته و سبب تابش حلقه‌ها در تاریكی قرص سیاره شده است. تصاویر در طول موج‌های مرئی، فرابنفش و فروسرخ تهیه شده تا هم بخش‌های تاریك و هم بخش‌های درخشان در نور مرئی دیده شوند و سپس به كمك رنگ‌پردازی دیجیتال تصویری با رنگ‌های نزدیك به حالت طبیعی پدیده آمده است. اما تصویر روی جلد این شماره، كه همسو با مقاله‌ی <منظومه شمسی؛ خانه‌ی كیهانی ما> انتخاب شد، مفهوم عمیقی در خود دارد؛ بسیار فراتر از عكس زیبایی از سیاره‌ی زحل.

در گوشه‌ی پایین چپ عكس، درست پس از مرز حلقه‌های اصلی، ...

--------------------------------------------------------------------------------

اخبار جهان :

- تُندباد استوایی روی تیتان‌

- آیا هابل آماده‌ی كار است؟

- مدال آزادی برای استفان هاوكینگ‌

- چشمان بزرگ اسپانیا رو به آسمان گشوده شد

- نمای مدارگرد مریخ از دهانه‌ی برخوردی‌

- یَدالجوزا: اَبَرستاره‌ی تُندمزاج‌

- كپلر به وعده‌اش عمل كرد

- موناكی خانه‌ی تلسكوپ 30 متری می‌شود

- دورترین اَبَرنواَختر غول‌پیكر كشف شد

- آغاز گرفت اپسیلون-ارابه‌ران‌

- سرنخ‌هایی از گذشته‌یمریخ در شهاب‌سنگ مریخی‌

- بایگانی اینترنتی از فیزیك‌دانان افسانه‌ای‌

 

اخبار ایران :

- برگزاری شب رصدی ماهنامه‌ی نجوم در اوج بارش شهاب برساووشی‌

- <صلح ستارگان>

پرنده‌ی صلح را میان هند و بنگلادش به پرواز درآورد

- گزارش رصد كسوف جزئی از انجمن نجوم خیام زاهدان‌

- صلح ستارگان در مجمع عمومی انجمن بین‌المللی نجوم‌

- برگزاری همایش میراثِ نجوم رِی در دوره‌ی اسلامی‌

 

--------------------------------------------------------------------------------

كیهان‌شناسی نوین:  برهم كنش نظر و رصد

رضا منصوری

 

ابزارهای جدید آزمایشگاهی و رصدی و دقت آنها همواره نقش اساسی در پیشبرد علم داشته‌‌اند. جدول‌های كتاب صورالكواكب، زیجِ الغ‌بیك، و جدول‌های نجومی تیكو بِراهه نمونه‌ی قدیمی نقش ابزارها در پیشبرد علم‌اند و نمونه‌های عصر جدید از دوربین گالیله تاكنون نیز فراوان‌اند. اما آیا این تنها سخت‌افزارها هستند كه ساخت آنها تعیین‌كننده در پیشرفت علم است؟ مفهوم‌سازی و نظریه‌پردازی چه نقشی دارد؟ آیا پیشرفت علم بدون هریك قابل تصور است؟

 

تعامل نظر و عمل، تقابل نظر و عمل، و برهم‌كنش نظر و تجربه ترجیع‌بندهای كلیشه‌شده‌ای است كه زیاد می‌شنویم: باید اهل عمل بود، نظر به چه كار می‌آید؛ به عمل كار برآید به سخندانی نیست. این‌گونه عبارت‌های قصار را می‌شناسید و لابد می‌توانید چند نمونه‌ی دیگر از همین مضمون‌ها را مثال بزنید. این كلیشه‌ها در علم معنایی بنیادی دارند و نمی‌توان از كنارشان به‌راحتی گذشت. این مضمون در علم با عبارت برهم‌كنش یا تعامل نظریه و تجربه بیان می‌شود كه در نجوم و كیهان‌شناسی رصد به جای تجربه و آزمایش می‌نشیند. در سیصد سال اخیر پس از نیوتون آموخته‌ایم كه در علم نوین نظریه و تجربه، یا نظریه و رصد، از یكدیگر جدایی‌ناپذیرند؛ توا‡مان به آنها نیاز داریم، هر یك به رشد دیگری كمك می‌كند، و متفقاً تعیین‌كننده‌ی علم نوین‌اند. كیهان‌شناسی نوین شاید بهترین مثال برای این برهم‌كنش و تأثیر متقابل میان نظر و عمل باشد.

تلسكوپ‌ها از گالیله تا دهه‌ی ...

--------------------------------------------------------------------------------

منظومه‌ی شمسی؛ خانه‌ی كیهانی ما

منصور وصالی

 

هنگامی كه از منظومه‌ی شمسی صحبت می‌شود، معمولاً خورشید، سیارات و قمرهای آنها به ذهن می‌آید. این تصور عمومی درباره‌ی منظومه‌ی شمسی شاید عمدتاً به علت نحوه‌ی معرفی آن در دوران مدرسه است. اما، حتی در نظر گرفتن اجرامی مانند سیارك‌ها، دنباله‌دارها و شهاب‌واره‌ها، كه آنها نیز از اعضای منظومه‌ی شمسی‌اند، به معنای تصویری كامل از منظومه‌ی شمسی نیست. پس <منظومه‌ی شمسی چیست؟> یا شاید باید بپرسیم، <تا كجاست؟> اصلاً، معیار ما برای تعریف منظومه‌ای ستاره‌ای چیست؟ در این مقاله نگاهی قدری دقیق‌تر خواهیم انداخت بر آنچه منظومه‌ی شمسی می‌نامیم‌اش.

 

زمانی خانه‌ی ما فقط زمین بود؛ تك و تنها و منحصربه‌فرد. بقیه آسمان بود. زمین قوانین خودش را داشت و آسمان، با تمامی آنچه آن را تشكیل می‌داد، قوانین خودش را. زمین ساكن بود و هفت گوی بلورین، كه آسمان را تشكیل می‌دادند، در نظمی ظاهری به دور آن می‌گشتند. در این دوران اصولاً هیچ فرقی بین خورشید، سیارات، ماه، و حتی ستاره‌ها وجود ندارد. البته، تفاوت‌ها وجود دارند. اما، ظاهری‌اند: خورشید درخشان است، ماه گاهی چراغ آسمان است و گاهی پیدایش نیست، سیاره‌ها اجرام سرگردان آسمان‌اند، و ستاره‌ها نقاط درخشان آسمان. اما، با همه‌ی اینها، آنها آسمان‌اند و زمین، زمین. بنابراین، در این دوران منظومه‌ی شمسی‌ای وجود ندارد و خانه‌ی ما فقط زمین است و، البته، مركز عالم!

اما، دوران عوض می‌شود، آن هم برای ...

--------------------------------------------------------------------------------

سیاهچاله‌های كوانتومی‌

برنارد كار و استیون گیدینگز

 

به زودی فیزیك‌دانان ممكن است در آزمایشگاه موفق به ساخت سیاهچاله شوند.

 

از حدود 80 سال پیش كه فیزیك‌دانان موفق به ساخت شتاب‌دهنده‌های ذرات شدند، این شتاب‌دهنده‌ها نه‌تنها هیچ‌وقت آنها را ناامید نكرده‌اند بلكه از حقایق بسیاری در دنیای زیراتمی، مانند شكافت اتم‌ها، تغییر ‌شكل عناصر، ایجاد پادماده و تولید ذراتی كه تا به حال در طبیعت دیده نشده بودند، پرده برداشته‌اند. اگر بخت با آنها همراه باشد، به‌زودی در برخورد‌دهنده‌ی بزرگ هادرون(LHC) ، كه در آزمایشگاه اروپایی تحقیقات هسته‌ای در ژنو (سِرن) واقع شده است، موفق به كشفی می‌شوند كه تمام موفقیت‌های پیش را در سایه‌ی خود پنهان می‌كند؛ در كنار سایر پیش‌بینی‌ها،  این شتاب‌دهنده‌ ممكن است یكی از معماوارترین اجرام دنیای خلقت را تولید كند: سیاهچاله‌ها.

وقتی نام سیاهچاله را می‌شنویم عموماً دیوهای ...

--------------------------------------------------------------------------------

از نجوم غیر‌حرفه‌ای تا نجوم حرفه‌ای‌

 

گفت‌و‌گو با محسن شادمهری، دكتری اخترفیزیك

 

فریبا پایروند ثابت‌

محسن شادمهری در سال 1353 در مشهد متولد شد. تحصیلات ابتدایی و دانشگاهی خود را در مشهد به پایان رساند. وی هر سه مدرك كارشناسی، كارشناسی ارشد و دكتری خود را از دانشگاه فردوسی مشهد اخذ كرده است. در اواخر دوره‌ی دكتری به مكزیك رفت و برای مدتی در مؤسسه‌ای تحقیقاتی فعالیت كرد. سپس در بهمن سال 1380 از پایان‌نامه‌ی دكتری خود، كه درباره‌ی شكل‌گیری ستاره‌ها بود، دفاع كرد. پس از آن عضو هیئت علمی دانشگاه مشهد و در همان‌جا مشغول به كار شد. در این مدت به كار تدریس و فعالیت‌های دانشگاهی و همچنین ادامه‌ی همكاری‌های علمی با دوستان مكزیكی خود پرداخت. در سال 1385 به دانشگاه ایرلند(Dublin City University)  رفت و در دانشكده‌ی علوم ریاضی، دانشگاه DCU  مشغول به فعالیت شد. این‌گونه مراكز در كارهایی از فیزیك كه جنبه‌ی نظری دارد و با مشاهدات و تجربه سروكار ندارد، فعالیت می‌كنند. اخترفیزیك نیز یكی از زمینه‌های كاری این مركز است. دكتر شادمهری حدود 2 سال در آنجا مشغول به فعالیت بود. سپس به دانشگاه ملی ایرلند رفت و در بخش ریاضی‌-‌فیزیك آن، كه طبیعتاً تحقیق در مطالعه‌ی اخترفیزیكی نیز یكی از كارهایشان است، آغاز به كار كرد. از آن هنگام تا‌كنون در این مؤسسه‌ی كوچك، كه حدود ده تا دوازده نفر عضو دارد، به كارهای علمی و تحقیقاتی در زمینه‌ی اخترفیزیك ادامه می‌دهد. این مصاحبه زمانی با ایشان انجام شد كه، برای سخنرانی در مركز تحقیقات فیزیك نظری و ریاضیات(IPM) ، به تهران دعوت شده بود ...

--------------------------------------------------------------------------------

بررسی نجومی رؤیت‌پذیری هلال ماه شوال 1430 در ایران‌

 

محمدرضا صیاد و سید محسن قاضی میرسعید

اعضای هیات مؤسس گروه غیرحرفه‌ای روِیت هلالUGCS))

 

در این مقاله برای پیش‌بینی وضع روِیت‌پذیری هلال ماه شوال 1430 در ایران از روش <گروه 70 نقطه‌ای برای بررسی نجومی روِیت‌پذیری هلال ماه در ایران> استفاده شده است. در این روش، بر روی چهارضلعی محیط بر نقشه‌ی ایران، 70 نقطه‌ی جغرافیایی با گام‌های 1 درجه انتخاب شده است. مختصات جغرافیایی نقاط مذكور به شرح زیرند:

- نقاط جغرافیایی به شماره‌های ...

--------------------------------------------------------------------------------

نفس‌گیرترین رقابت رصدی ایران در كنار مقبره‌ی كورش هخامنشی‌

 

كاظم كوكرم

 

116 رصدگر زبده‌ی اعماق آسمان در شرایطی سومین رقابت صوفی را برگزار كردند كه نورافكن‌های مقبره‌ی كورش و كاخ اختصاصی او در پاسارگاد در شب 27 مرداد خاموش شد. برندگان این رقابت عصر روز بعد جوایز خود را طی مراسمی باشكوه در محوطه‌ی سالن نور و صدا در مجموعه‌ی باستانی تخت جمشید دریافت كردند.

 

پاسارگاد سرزمینی است كه، بیش از هر جای دیگر ایران، یادآور شكوه و عظمت تمدن ایران باستان است. جای‌جای این منطقه با سنگ‌های تراش‌خورده‌ای كه حاصل كار استادان سنگتراش گمنام در عصر هخامنشی و ساسانی بوده زینت داده شده است. عبدالرحمن صوفی رازی، كه امروز رقابت صوفی به پاسداشت كوشش‌های علمی او در رصد آسمان برگزار می‌شود، زمانی در این سرزمین روزگار گذرانده و امسال، كه سال جهانی نجوم است، پس از گذشت هزار سال از فعالیت‌های علمی او، فرزندانش از همین آب و خاك در استان فارس و در پاسارگاد گرد هم جمع شدند تا رقابت مسالمت‌آمیزی را به یادبود فعالیت‌های علمی او برگزار كنند. پاسارگاد جایی است كه اكنون بیش از هر جای ایران مردمانش نجوم می‌دانند و از این نظر شهرت جهانی دارد و با این وصف شاید هیچ جای ایران برای برگزاری رقابت صوفی مناسب‌تر از پاسارگاد نباشد.

رقابت صوفی رقابتی است كه  ...

--------------------------------------------------------------------------------

كسوف قرن‌

بابك امین‌تفرشی

 

گزارشی از رصد طولانی‌ترین خورشیدگرفتگی قرن بیست‌ویكم‌

 

قرن بیست‌ودوم پیش از میلاد است. در شهر باستانی یانشی در كنار رود لو واقع در چین غوغایی به پاست. مردم در كوچه‌پس‌كوچه‌ها هراسان می‌دوند و پادشاه نگران از آینده‌ی حكومت خود به هلال باریك خورشید خیره شده است. چیزی تا گرفت كلی نمانده است. مهر جان‌بخش جای خود را به تاریكی می‌دهد. اژدهای پلید بازگشته است. چه بر سر او و مردمانش می‌آید؟ اما ترسیده‌تر از پادشاه دو اختربین دربار، هِسی و هو، هستند كه ظهور خورشیدگرفتگی بی‌شك پایان زندگی آنهاست. در چین باستان گرفت‌های خورشید پدیده‌ای مهم و سرنوشت‌ساز بود كه اختربینان دربار یا باید آن را به‌درستی پیش‌بینی می‌كردند یا بر سر دار می‌رفتند. اما 4200 سال پیش دانش اخترشناسی -كه آن زمان با طالع‌بینی و اختربینی آمیخته بود- دوران كودكی خود را سپری می‌كرد و پیش‌بینی دقیق گرفت‌ها هنوز ممكن نبود. دوره‌های 18 ساله‌ی كسوف‌ها، كه به نام ساروس (تكرار در زبان بابلی) می‌شناسیم، بعدها در بابل باستان كشف و دنبال شد. به این ترتیب، كهن‌ترین ثبت خورشیدگرفتگی در تاریخ بشر داستان تلخ مرگ دو اختربین بدبخت در چین بود. بیش از 4200 سال از آن زمان گذشته است و در نخستین سال‌های قرن بیست‌ویكم سایه‌ی ماه گرفت تاریخ‌ساز دیگری را به سرزمین اژدها می‌آورد.

این بار میلیون‌ها نفر از ماه‌ها قبل ...

--------------------------------------------------------------------------------

 

نگاهی به تاریخچه‌ی تكامل برخی مفاهیم اخترفیزیكی‌

 

پدر ناراضی سیاهچاله‌ها

یرِمی برنشتاین‌

 

معادله‌های گرانش آلبرت اینشتین مبنای نگرش نوین به سیاهچاله‌هاست، هر‌چند كه خود اینشتین در اصل از این معادله استفاده كرد تا نشان دهد ممكن نیست چنین اجسامی وجود داشته باشند.

 

برخی اوقات دانشمندان بزرگ میراثی از خود به جای می‌گذارند كه نه‌تنها از تصورات طرفداران‌شان پیش می‌افتد، بلكه حتی از قصد خود آنها نیز فراتر می‌رود. یكی از مثال‌های گفتنی در این زمینه، پیشرفت‌های اولیه‌ی نظریه‌ی سیاهچاله‌ها و مهم‌تر از همه نقشی است كه آلبرت اینشتین در این پیشرفت داشت. آلبرت اینشتین در سال 1318/1939 مقاله‌ای را با عنوان رعب‌انگیز <درباره‌ی سامانه‌‌های ایستا با تقارن كروی شامل چندین جرم گرانشی>  در نشریه‌ی سالنامه‌ی ریاضیات ‌(Annals of Mathematics) منتشر كرد. اینشتین در این مقاله در جستجوی راهی بود تا ثابت كند كه وجود سیاهچاله‌ها -‌اجرام فضایی كه آنقدر چگال‌اند كه حتی نور نمی‌تواند از گرانش آنها فرار كند-  غیر‌ممكن است.

اما طنز روزگار آن است كه اینشتین ...

--------------------------------------------------------------------------------

هفت كوتوله در اعماق آسمان‌

ریچارد جكیل‌

 

جالب است كه حتی تلسكوپ‌های كوچك می‌توانند این هفت كهكشان كوتوله را آشكار كنند.

 

رصدگران عاشق كهكشان‌های باشكوه مارپیچی و كهكشان‌های نامنظم‌اند. اما این روزها كهكشان‌های كوتوله توجه بیشتری به خود جلب می‌كنند. آنها كوچك‌ترین كهكشان‌های شناخته‌شده‌اند و پُرجمعیت‌ترین گروه. اخترشناسان بیشتر آنها را در همین چند دهه‌ی گذشته كشف كرده‌اند. گذشته از اینكه آنها كهكشان‌هایی كوچك و ساكن باشند، بسیاری از آنها داستان‌های جذابی دارند. اینجا می‌خواهم هفت كهكشان كوتوله‌ی شاخص را برای رصد به شما معرفی كنم.

در میان میلیاردها كهكشان عالم، ...

--------------------------------------------------------------------------------

داستان‌

هیچ‌كس ندانست‌

شهاب صقری‌

 

<این داستان صرفاً بر مبنای تخیل نویسنده‌ی آن نگاشته شده است و سندیت تاریخی ندارد.>

 

چهار اسب قبراق، كالسكه را در جاده‌های گل‌آلود حومه‌ی بریستول به پیش می‌راندند. بارانی كه از شب پیش به‌آرامی باریدن گرفته بود، در دو ساعت اخیر شدیدتر می‌بارید. دانه‌های درشت باران بر شیشه‌های كالسكه می‌‌كوبید و هر قطره مسیر خود را بر آن طی می‌كرد. از بیرون كه نگاه می‌كردی، درون‌ كالسكه از هیچ‌كدام از پنجره‌ها دیده نمی‌شد؛ این، فقط به سبب قطره‌های باران و لكه‌های گل روی شیشه‌ها نبود، بلكه تمام پنجره‌ها را پرده‌هایی از مخمل سرخ از درون پوشانده بودند. ظاهر آراسته و رنگ‌آمیزی دقیق‌ كالسكه، كه تركیبی چشم‌گیر از زرشكی، طلایی و سیاه بود، نشان از اشرافیت صاحب آن داشت.

كالسكه در كنار راه باریكی متوقف شد...

--------------------------------------------------------------------------------

به زبان آدمیزاد

سرعت ‌مداری و سرعت فرار

 

فاطمه عظیم‌لو

 

چرا ماه روی زمین نمی‌افتد؟ این پرسش از دیرباز در ذهن بیشتر مردم بوده است. این روزها، علاوه بر ماه، تعدادی قمر مصنوعی نیز به دور زمین در گردش‌اند. این ماهواره‌ها چگونه سطح زمین را ترك كرده‌اند و در مدار زمین قرار گرفته‌اند؟

 

اگر توپی را موازی سطح زمین پرتاب كنید، چه اتفاقی می‌افتد؟ توپ كمی جلوتر روی زمین می‌افتد. اگر توپ را با سرعت بیشتری پرتاب كنید، كمی جلوتر روی زمین می‌افتد. اگر سرعت توپ بسیار زیاد باشد، ممكن است مانند موقعیت (د) در شكل 1 توپ از مدار زمین خارج شود. اگر سرعت اولیه مقداری بین وضعیت (د) و (ب) داشته باشد، در سرعتی خاص، توپ به دور زمین می‌گردد. علت گردش ماه به دور زمین هم همین است. سرعت مداری ماه، مقدار مشخصی است كه برای نگه داشتن آن در مدار زمین مناسب است. اگر سرعت مداری ماه بیشتر شود ماه از زمین دور می‌شود و اگر سرعت آن كم شود ماه در مسیری مارپیچی روی زمین سقوط می‌كند...