هر وقت مجله‌ی ستاره شناسی (Astronomy) را می‌گیرم از تنوع تلسكوپ‌ها و چشمی‌ها و لوازم جانبی آنها برای ستاره شناسان آماتور شگفت زده می‌شوم. ما قبلاً نمی‌توانستیم از چنین تنوع ابزاری بهره‌مند شویم. در عوض روی دیگر سكه را داشتیم! الان خیلی بیشتر از قبل تلسكوپ به فروش می‌رسد و اكثر كسانی كه به ستاره شناسی علاقه‌مند می‌شوند سراغ تلسكوپ‌های ساده  ( تلسکوپهای سری حرفه ای ) نمی‌روند. آلودگی نوری افسار گسیخته‌ی امروزی آسمان شب را از ما گرفته است. همیشه از مردم می‌شنوم كه با اندوه از كودكی خود صحبت می‌كنند كه « می‌توانستم راه شیری را در آسمان ببینم ولی امروزه دیگر نمی‌شود آن را دید.» امروز بسیاری از علاقه‌مندان نمی‌دانند حتی چطور زیر گنبد آسمان تاریك چقدر راحت می‌توان از رصد لذت برد.

اما تأمل كنید! همه چیز را از دست نداده‌ایم. اكثر ستاره شناسان آماتور كه یك شهر بزرگ یا اطراف آن زندگی می‌كنند، با تلسكوپ‌های خود رصدهای جالبی انجام می‌دهند كه شاید در یك آسمان تاریك می‌شد به آن رسید. فط باید برای این‌كار چند نكته را بدانید و آن‌وقت به دنبال ابزار مناسب رصدی مناسب هم باشید.
ابتدا نگاهی به مشكل آلودگی نوری می‌اندازیم و چند اصطلاح را تعریف می‌كنیم. آلودگی نوری دو حالت دارد: روشنایی آسمان (sky glow) و روشنایی آسمان محلی (یا اطراف محل رصد). روشنایی آسمان به همان نور ضعیفی برمی‌گردد كه بالای افق ناظر دیده‌ می‌شود؛ كه مشخص است كه تركیبی از صدها یا هزاران لامپ در ساختمان‌ها و بناهای شهری،‌ پارك‌ها، و بزرگراه‌ها می‌تواند این مشكل را به‌وجود آورد. نتیجه‌ اینكه نور ستارگان كم‌نورتر عملاً حذف می‌شود. آلودگی نوری محلی، در شهرهای بسیار بزرگ و حومه‌ی آنها اتفاق می‌افتد. اغلب باعث می‌شود كه ‌كم‌تر جایی حتی با كمی تاریكی وجود داشته باشد. مثل نورافكن یك ساختمان نزدیك منزل  شما یا چراغ‌های محله‌ای كه در آن زندگی می‌كنید. این نوع آلودگی نوری چندان هم نمی‌تواند باعث روشنایی آسمان و حذف ستارگان شود، ولی بازهم نور ستارگان و اجرام كم نور را به مقدار قابل ملاحظه‌ای كم می‌كند. در این حالت شاید در میدان دید ابزار خود با رصد گوشه‌ چشمی بتوانید آنها را تشخیص دهید. خبر جالب اینكه می‌شود هر دو مشكل را مرتفع كرد و شما می‌توانید از رصد در منزل خود در یك شهر  بزرگ هم لذت كافی را ببرید.

ابزار
این بحث را با تلسكوپ‌ها شروع می‌كنیم كه بهترین ابزار برای محیطهای شهری به حساب می‌آیند {بخصوص اگر مجهز به سیستم هدایت الكترونیك باشند}. «اگر از منطقه‌ای با آلودگی نوری زیاد رصدكنیم،‌ تلسكوپ‌های كوچك بهتر از بزرگ هستند.» این حرف تكراری كاملاً غلط است. این بحث قدیمی براساس این اصل است كه چون دهانه‌ی بازتر نور بیشتری جمع می‌كند، در آسمان شهری نمی‌توانیم از تلسكوپ‌های بزرگتر استفاده كنیم. ولی واقعاً این‌طور نیست. تلسكوپ بزرگتر نور ستارگان و در نتیجه‌ مكان آنها را به‌خوبی مشخص می‌كنند. در شهرها هم یك تلسكوپ 12 اینچی ستارگان بیشتری نسبت به 6 اینچی نشان می‌دهد. ولی همین مسأله این ذهنیت غلط را درست كرده است. میزان گرماگیری و تلاطم‌ جوی است كه تلسكوپ‌های بزرگ‌تر را دچار مشكل می‌كند و نه نور دریافتی! شب‌هایی بوده كه من به خاطر تلاطم جوی با تلسكوپ 18 اینچی تصاویری را گرفته‌ام كه به اندازه‌ی 4 اینچی شكستی یا 8 اینچی انعكاسی هم نبوده است.  ولی با آلودگی نوری آسمان كاری نمی‌شود كرد. 

حالا مسأله ای كه مطرح می‌شود بودجه‌ی هر رصدگر برای خرید تلسكوپ است. بسته به این‌كه كجا زندگی می‌كنید، بزرگی تلسكوپ انتخابی برای خرید تغییر می‌كند. تلسكوپ را باید كجا برپا كرد؟ باوجود یكه تلسكوپ برای استفاده آماده است ولی باید خیلی سریع برای برپاكردن آن به محل تاریكی برده شود. ولی واقعیتی را هم نباید فراموش كرد. شیوع تنبلی و البته دشواری در برپا كردن تلسكوپ بین اخترشناسان آماتور و علاقه‌مندان است! «می‌دونم كه آسمون امشب صافه ولی خسته‌ام و تلسكوپ هم دقت و حوصله‌ی زیادی می‌خواد تا آماده‌اش كنم. فردا رصد می كنم. خُب تلویزیون بهتره!»
بنابراین وقتی آلودگی نوری هیچ تأثیری در انتخاب تلسكوپ ندارد، محل زندگی شما اهمیت پیدا می‌كند.  اگر در یك آپارتمان 3 طبقه زندگی می‌كنید، نباید تلسكوپ خیلی بزرگی بخرید كه مجبور شوید آن را با همه‌ی متعلقاتش چند دفعه بالا و پایین ببرید. در این حالت بهترین راه حل یك جای مناسب مثل پاركینگ یا انباری است كه اتاقی برای نگه‌داری تلسكوپ داشته باشد.
دو اخترشناس آماتور را می‌شناسم كه در مناطقی زندگی می‌كنند كه آلودگی نوری وحشتناكی دارد. «جك» یك شكستی پایه آلمانی 90 میلیمتری دارد (به قیمت 302.000 تومان). مسلماً او فقط می‌تواند در آسمان بسیار صاف و تاریك رصدئ خوبی داشته باشد.  و دیگری به‌نام «كارل» كه یك شكستی 20 اینچی دارد (حدود 10 هزار $). ولی به‌خاطر اندازه‌ی بزرگ تلسكوپ فقط 3 یا 4 بار در سال می‌تواند از آن استفاده كند. بنابراین كدام تلسكوپ بهتر است؟ به نظر من جواب واضح است. شكستی كوچك بهتر است چراكه «جك» با رصدهای پیاپی دنیای دیگری را تجربه می‌كند. چیزی كه برای همه مهم است، كوچك، ارزان، گران قیمت، یا پیشرفته است. بهترین تلسكوپ دنیا آن است كه شما دائماً از آن استفاده می‌كنید و سرشار از لذت می‌شوید. اما برخی از تلسکوپهای آماتوری هستند که درای اندازه های استانداردی می باشند. مانند تلسکوپهای 6 اینچی دابسونی ، 8 اینچی نیوتونی ، 10 اینچی دابسونی ، 12 اینچ دابسونی و 5 اینچ نیوتونی که دارای قیمتهای بسیار مناسبی هستند.

اخترشناسان شهری با استفاده از تلسكوپ‌های موتوردار، مزیت‌های زیادی به‌دست خواهند آورد. بسیار عالی است كه از این طریق آسمان را در محلی تاریك مساحی كنیم؛ ولی در آسمان روشن شهری تشخیص ستارگان كم ‌نور و محل آنها بسیار مشكل است. یك نكته: در تلسكوپ‌های موتوردار سیستم ردیاب پایه از سیستم اُپتیكی كاملاً جداست. یعنی مكان‌یابی یا مساحی از طریق ردیاب نیازی به میدان دید واقع در تلسكوپ ندارد. جدای از نوع تلسكوپ، بهینه سازی آن هم یكی از مهم‌ترین كارهایی است كه باید همواره انجام دهید. یكی از مؤثرترین روش‌ها برای بهینه سازی، لوله‌ای بزرگ در اطراف بدنه‌ی تلسكوپ است. نه‌تنها كمی باعث كاركرد بهتر عدسی‌های شكستی یا صفحه‌ی تصحیح كننده‌ می‌شود، بلكه مانعی برای نورهای مزاحم اطراف هم هست. بخصوص این مسأله برای تلسكوپ‌های بازتابی نیوتنی مهم است كه كانونی كننده اغلب نزدیك به بخش‌ جلویی روزنه‌ی تلسكوپ است و ممكن است از طریق حداقل نورهای محیطی روشن شده و آنها را نیز به چشمی برساند. با قرار دادن این لوله حداقل یك برابر كانونی كننده، این مسأله را تا حدودی حل می‌كند و تضاد نوری را به شدت افزایش می‌دهد. انتخاب چشمی مناسب به اندازه‌ی انتخاب تلسكوپ مناسب اهمیت دارد. چشمی می‌تواند اختلاف زیادی بین دیدن و ندیدن جسم باشد. هرگز چشمی را  برپایه بزرگنمایی انتخاب نكنید! شاید كمی با دیدگاه اولیه‌ نسبت به این قضیه عاقلانه به نظر نرسد ولی بزرگنمایی در رده‌ی دوم اهمیت قرار دارد. عدسی شئ، قطر باریكه‌ی نوری است كه از چشمی خارج می شود. می‌توانید عدسی شئ تلسكوپ یا دوچشمی را با قرار دادن آن در یك سطح روشن مانند دیوار یا آسمان روز  (و نه به سمت خورشید!) ببینید. به عقب برمی‌گردیم و نگاهی گذرا به قرص نوری می‌اندازیم كه ظاهراً درون عدسی شناور است. قطر شئ با میزان بزرگنمایی تغییر می‌كند. برای پیدا كردن قطر آن از دو فرمول زیر استفاده می‌كنیم:    

 

 

 

 

  یك مثال: فرض كنید چشمی25 میلی‌متر در یك تلسكوپ 6 اینچی (f/8) می‌شود. این تركیب بزرگنمایی 48 را تولید می‌كند.
برای عدسی شئ زیر داریم:
 
دانستن قطر عدسی بسیار مهم است زیرا اگر بسیار بزرگ یا كوچك باشد، تصویر نهایی ممكن است اصلاً جالب نباشد. این نوری زمینه‌ی آسمان را آنقدر روشن می‌كند كه باعث حذف بسیاری از اجرام سماوی شود. اگر چشمی به عنوان عدسی شئ بسیار بزرگ باشد، تضاد نوری تنها نتیجه‌ی تصویر خواهد بود. از طرف دیگر اگر عدسی شئ كوچك باشد، تصاویر شاید بسیار كم نور باشند و اجرام كم‌نور هم دیده نشوند. هیچ عدسی مناسبی برای رصد «همه‌ی» اجرام سماوی وجود ندارد. جدول زیر برای شرایط رصدی شهری پیشنهادهای قابل قبولی را ارائه می‌دهد.

 

 

 

 

در حین انتخاب مطمئن شوید كه تیوپ حفاظ چشمی را نیز همراه خود داشته باشید. این تیوپ برای محافظت چشم در مقابل نور ورودی به چشم ناظر طراحی شده است. واقعاً می‌توانند تصویری متفاوت از آنچه قبلاً در حالت عادی می‌دیدید، از چشمی خواهید دید. شخصاً این ابزار مفید را به  «مدل لبه دار» ترجیح می‌دهم. دوچشمی‌ها باید تمییز نگه داشته شوند، زیرا مقدار بسیار كمی چربی روی عدسی باعث تار شدن میدان دید می‌شود. بیرونی‌ترین  بخش چشم یعنی مژه‌ها چربی را براحتی جذب می‌كنند. برای تمییز كردن یك عدسی،‌ از دستمال عدسی استفاده كنید. با استفاده از محلول ویژه پاك كردن، عدسی آن را تمیز كنید. سطح مقطع عدسی را به آرامی با دستمال خشك كنید تا چربی را كامل پاك كند. «مداد عدسی» هم برای  این كار خوب است (بُرُس تمیز كننده عدسی كه در دوربین‌های عكاسی و دوچشمی‌ها كاربرد دارد). برای جلوگیری از بین بردن لایه نشانی عدسی هرگز هیچ جسم قابل اصطكاكی را به كار نبرید.

 بسیاری به دلیل ناآگاهی یا درك نادرست از اینكه فیلترهای «كاهش آلودگی نوری» (LPR) دارند كه: در همه جا باعث نجات اخترشناسان از آلودگی نوری می‌شوند. در نگاه اول شاید به نظر برسد كه LPR این كار را بخوبی انجام می‌دهد. ولی بسیاری از نورهای برون شهری در طیف مرئی نیستند؛ بلكه به صورت گسسته در طول موج‌های خاصی گسیل می‌شوند. مثلاً چراغ‌های فشار قوی سدیم اساساً در نور زرد گسیل دارند. فیلترهای LPR برای خنثی كردن نورهای مرئی در طول‌موج‌های معینی مورد استفاده قرار گیرند. با این حال نور ماشین‌ها، ساختمان‌هاو خانه‌ها و دیگر منابع كه از این نوع لامپ‌ها استفاده می‌كنند در همه‌ی طول‌موج‌های مرئی گسیل دارند.

فیلترهای LPR اجرام عمق آسمان را روشن‌تر نمی‌كنند. آنها همه‌ی نورهایی كه در طول موج‌های خاص هستند، و از همه جهات می‌آیند، سد می‌كنند. این بدان معناست كه این فیلترها كاملاً همه چیز را از دید پنهان یا كم رنگ می‌كنند. ولی در این فرایند زمینه‌ی آسمان بیش از هدف رصدی تاریك بوده و تضاد نوری زیاد می‌شود. بنابراین فیلترهای LPR باید دیدن جسم را راحت‌تر كنند نه اینكه آن را روشن‌تر سازند.

و بالاخره یكی از پركاربردترین ابزارهای رصدی جدای از اینكه كجا باشید، دوچشمی‌ها هستند.  دوچشمی‌ها هستند كه رصدگران را به حومه شهرها می‌كشانند و می‌توانند آسمان را با آن براحتی رصد و مساحی كنند! اگر قدرت دید چشم غیر مسلح در جایی قدر 3  باشد، دوربین دوچشمی 50 میلی‌متری تا قدر 6 را نشان خواهد داد. در حالی كه چشم در بهترین آسمان تاریك تا قدر 6 می‌تواند ستارگان را تشخیص دهد. با دوچشمی براحتی می‌توان ستارگان اصلی را پیدا كرد. این در حالی است كه با چشم غیرمسلح حتی ستارگان آشنا و پُر نور را هم به سختی می‌توان دید. بدون دوچشمی‌ خانه را ترك نكنید!

چالش اصلی كه رصدگران با آن روبرو هستند پیدا كردن محل رصد مناسب است. در حالت ایده آل باید  جایی تاریك، قابل دسترس و مهمتر‌ از همه ایمن باشد. اگر تنها می‌خواهید رصد كنید، ایمنی باید مهمترین اصل انتخاب محل مناسب برای شما باشد. اگر در یك آپارتمان بلند زندگی می‌كنید از پشت بام آن استفاده كنید. خوشبختانه با آسانسور این محل رصد براحتی قابل دسترس است!!

در این نوع محل رصدی اگر به اندازه كافی بلند باشد از شر درختان كنار ساختمان، نور خیابان و ماشین‌ها و غیره در امان هستید! ولی با وجود این مزایا مشكلاتی هم دارد! پشت بام‌ها آشفتگی گرمایی زیادی را حتی در زمستان جذب می كنند. گاهی در این شیوه‌ی رصد با عكس العمل منفی همسایه ها هم مواجه می‌شوید. مناطقی پوشیده از چمن در پارك‌ها و دشت‌ها یا نزدیك ساحل انتخاب‌های دیگری می‌توانند باشند چراكه گرمای كمی را در طول روز جذب می كنند. پارك‌ها از لحاظ ایمنی شاید بهتر و در برخی مناطق بدتر باشند. قبل از اینكه به محل رصد بروید، حتماً قبلاً به آنجا رفته و شرایط را بسنجید. بهترین كار پیوستن به یك گروه نجوم محلی و استفاده از جلسات آنها است. اغلب گرو‌ه های نجومی شب‌های رصدی خود را نزدیك «ماه نو» در آخر هفته‌ها برقرار می‌كنند. با این كار هم از جلسات و برنامه‌های ویژ‌ه‌ی گروه نجوم استفاده می‌كند و هم از شب‌های رصدی.

تكنیك‌های رصدی
تا آنجا كه ممكن است هر منبع آلودگی نوری را از خود دور كنید یا نور آن را بلوكه كنید. درختان ساختمان‌ها و دیگر مواضع این كار را براحتی برایتان انجام می‌دهند. مگر از این نوع محل‌ها دوری نمی‌كنید تا زاویه‌ی دید بهتری داشته باشید؟  در این نوع محل‌ها برخی از اخترشناسان ابزار و متعلقات مخصوص به خود را می‌آورند. برای جلوگیری از مشكل آلودگی نوری، می‌توان از پوشش سیاهی استفاده كرد تا داربست آن از جنس لوله‌های PVC است. در هوای آرام وساكن، مشكل پوشش خودبه خود حل می‌شود. ولی در باد باید این حفاظ سبُك را روی زمین خواباند. روكش سیاه رنگ و كدر را كه به داربست وصل بوده با استفاده از پوشش دوخته شده با چسب به روكش وصل كرد و به داربست چسباند. كُل این حفاظ را فقط ظرف چند دقیقه می‌توان دوباره باز كرد.
اگر هیچ حفاظ مناسبی در محل رصد نباشد و شما هم این داربست را همراه داشته باشید، بهترین كار این است كه روكش را روی سر خود بیاندازید تا اطرافتان تاریك باشد. درست مانند عكاسان قدیمی كه پارچه‌ای را روی سرشان می‌انداختند.
خود من هم ترجیح می‌دهم كه از یك «ژاكت یقه اسكی» استفاده كنم و آن را ابزار استتار شخصی می‌دانم! حالا وقتی به چشمی نگاه می‌كنم، لباس را بالا و روی چشمی می‌كشم. بله عجیب است! ولی من بدون این‌كار نیم قدر را از دست می‌دهم.
بالاخره زمان‌بندی در زندگی همه‌چیز؛ بخصوص وقتی می‌خواهید رصدگر شهری باشید. وقتی هدفتان را انتخاب كردید، چه ماه باشد، سیاره یا حتی یك جرم عمق آسمان بهترین زمانی كه می‌توانید ان را رصد كنید زمانی است كه در بالاترین ارتفاع خود در آسمان باشد. جرمی كه نزدیك افق غیر قابل رؤیت است، واضح‌تر شده و با ارتفاع گرفتن، نورانی‌‌تر به نظر می‌‌رسد.
میزان آلودگی نوری اغلب بعد از نیمه شب به میزان قابل توجهی كاهش می‌یابد و در ساعات نزدیك صبح به بهترین وضعیت خود برای رصد شهری می‌رسد. به قول یكی از دوستانم، «گلینیس وان آدن» (Glynis van Uden )، اهل «تیلبورگ» هلند، آسمان خوب، قدرت چشم را قابل انعطاف و برای رصد بسیاری از اجرام با مشخصات نوری مختلف آماده می‌كند. من در نزدیكی‌های صبح رصدهای بسیاری داشته‌ام و همواره دنبال تعطیلات برای گذران وقت تا صبح هستم. همواره از اینكه صبح دقیقاً موقع خواب مردم بیدارم و زیر آسمان پُر ستاره مشغول رصد هستم،‌ لذت می‌برم. فكر كنید كه اگر بخواهم خیلی راحت سرم را روی بالش بگذارم و تا صبح راحت بخوابم چه چیز را از دست داده‌ام!
اینها چند روش ساده بودند كه با وجود آلودگی نوری مناطق شهری می‌توانید از آنها استفاده كنید. در نوشته‌های بعدی به انواع اجرامی كه می‌توان به بهترین شكل آنها را رصد كرد، اشاره می‌كنم

 

نویسنده : فیلیپ هرینگتون

مترجم : فرهاد زکاوت

منبع مقاله : http://www.astronomy.com