ماهنامه نجوم 197 ویژه تیرماه 1389 منتشر شد . در ادامه این خبر علاوه بر فهرست مطالب این شماره ، می توانید خلاصه ای از مقالات ارائه شده در آن را ملاحظه فرمایید .

فهرست :



یادداشتها :
8        به پیشواز نظم، رضا منصوری
9        ستارهای به بزرگی یك كهكشان، بابك امین  تفرشی
10      فکر کردن به پرسشهای بیپاسخ، پوریا ناظمی
40      من و تلسکوپم، بابک سِدِهی

11      یك نگاه   
12      اخبار جهان، ترجمه: الهام شعبانی
16      گزارش گشت رصدی ماهنامهی نجوم
17      حل معمای نور منطقهالبروجی، ترجمه: شادی حامدی آزاد
18      چشمانداز اخترشناسی در آینده، ترجمه: شادی حامدی آزاد
24      مادهی تاریك چه میتواند باشد؟، رضا منصوری
27      ماجراجویی در فضا – زمان خمیده، ترجمه: محمد حسین ذوفقاری
34      از میان آتش به سوی ستارهها، ترجمه: شادی حامدی آزاد
39      نخستین تلاشها در اندازهگیری ثابت خورشیدی، ترجمه: مارال فریدون
41      داستان: پابرهنه در پارك، شهاب صقری
42      آسمان در این ماه (مرداد 1389)، كاظم كوكرم و ...
52      مبانی عكاسی نجومی با دوربینهای دیجیتال(4)، ترجمه و بازنویسی :  بابك سدهی
73      فرهنگنامهی نجوم و فضا، محمد جواد ترابی
76      سفر به ژرفای آسمان با دابسونیهای غولپیكر، مزدك مطهری
78      نجوم به زبان آدمیزاد: زمین گرد است یا تخت؟، ترجمه: محمدرضا بهاری
80      بازارچهی نجومی  و اشتراك
84      چكیدهی برخی از مقالات به زبان انگلیسی، نادر حیدری
85      یك عكس ، یك خاطره، مهدی زمانی                     



گزارش:
گردآوری: زهرا رحیمدل
 گشت رصدیِ ماهنامه ی نجوم
- زیر آسمان پرستارهی کویر
- سفر به ژرفای آسمان از پای برج میلاد



یادداشت:
به پیشواز نظم
رضا منصوری
نجوم دارد 20 ساله میشود. در این مدت بهندرت توانستیم مجله را بهموقع منتشر كنیم. خیلی كوشش كردیم اما نمیشد، تا این شماره! با این شماره به پیشواز نظم میرویم كه دنیا، بهویژه دنیای مدرن، بدون آن تعریف نمیشود و میخواهیم «نجوم» كه 20 ساله شد بگوییم حالا «مجله» شدیم! یعنی مشتركان بهموقع دریافت میكنند، و در روز موعود مجله روی دكّهی روزنامهفروشیهاست؛ یعنی روز اول هر ماه حتماً. پس ما سعی میكنیم روز آخر هر ماه مجله را به دكّهها برسانیم. مشتركان هم باید تا آن موقع دریافت كرده باشند. امیدوارم خوانندگان نظم ما را بپذیرند

فکر کردن به پرسشهای بیپاسخ
پوریا ناظمی

شش-هفت سال پیش یکی از نخستین گردهماییهای نجوم آماتوری کشور در مشهد برگزار شده بود؛ فکر میکنیم نخستین گردهمایی بود که  شاخهی آماتوری انجمن نجوم ایران برگزار میكرد و بسیاری از فعالان نجوم آماتوری و چند تن از حرفهایهای نجوم نیز در آن شرکت داشتند. یادم است در هنگام بازگشت به تهران – که سفری طولانی و پرماجرا بود و نزدیک یک شبانهروز به طول انجامید - در نیمههای شب بحث داغی بین مسافران اتوبوس درگرفت. كسانی چون بابک امینتفرشی، محمدرضا نوروزی، شاهین جعفرزاده، مسعود صیفیکار، دکتر شهرام عباسی، فکر میکنم سیاوش صفاریانپور هم در بحث حضور داشت و همینطور جمعی از دانشآموزان قدیم سمپاد و رصدخانهی زعفرانیه و موضوع  بر سر چیستی و محدودههای نجوم آماتوری بود. اینکه نجوم آماتوری چیست؟ رصد کردن منجمان آماتور به چه دردی میخورد و نجوم آماتوری تا کجا اجازهی ورود به حوزههای حرفهای دارد؟ آیا نجوم آماتوری مقدمهای بر نجوم حرفهای است که تنها باید علاقهمندان را بدان سو حرکت دهد یا جریانی مستقل و موازی حرفهای است؟ بحث آن شب تا نزدیکیهای صبح به طول انجامید و مسلماً به هیچ نتیجهی مشخصی هم نرسید.



یك نگاه:
كمربند مشتری شل شد!
عادت داشتیم همیشه مشتری را به شكل تصویر بالایی ببینیم: با چند نوار تیره (كه به آنها «كمربند مشتری» میگویند) و لكهای بزرگ. اما چند وقت پیش ناگهان بزرگترین و پررنگترین كمربند جنوبیِ مشتری، كه نزدیك استوای این سیاره بود و بخشی از لكهی بزرگ روی آن قرار میگرفت محو شد و مشتریِ آشنای ما به شكل ناآشنایی كه در تصویر پایین میبینید درآمد.

ماجراجویی در فضا-زمان خمیده
اِدُئاردو گِرُن
ترجمه: محمدحسین ذوفقاری

در نظریهی نسبیت عام آلبرت اینشتین، گرانش از خمیده شدن فضا-زمان ناشی میشود. امروز، 90 سال پس از اینكه اینشتین معادلات نظریهاش را تكمیل كرد، فیزیكدانان هنوز در حال كشف شگفتیهای جدید در این معادلاتاند. مثلاً، در فضایی خمیده ظاهراً یك جسم میتواند فیزیك بنیادی را به چالش بكشد و بدون نیاز به هُل دادن چیزی یا هل داده شدن توسط چیزی در خلأ «شنا» كند. فضا-زمان خمیده، همچنین نوعی پرواز كردن بدون نیروی موتور را ممكن میكند كه در آن جسم میتواند سقوطش را حتی در شرایط خلأ آهسته كند.

در مجموعه داستانهای مشهوری در دههی 1320/1940 جُرج گاموف فیزیکدان ماجراجوییهایی را از شخصی به نام آقای سی.جی.اچ. تامپکینز نقل میکند. او کارمند سادهی بانک است که رویاهای روشنی از دنیاهایی دارد که حوادث فیزیکی عجیب، بهطور روزمره در آنها اتفاق میافتد. مثلاً در یکی از این دنیاها سرعت نور 15 کیلومتر بر ساعت است که اثرات شگفتانگیز نظریهی نسبیت خاص اینشتین را به نمایش میگذارد...



معرفی كتاب:
فرهنگنامهی نجوم و فضا
محمدجواد ترابی

جامعترین و بهروزترین فرهنگنامهی نجومی و فضایی به زبان فارسی
«فرهنگنامهی نجوم و فضا» عنوان كتابی است جامع در زمینهی نجوم و فضا كه بهتازگی نشر طلایی آن را منتشر كرده است. این كتاب با پرداختن به تاریخ نجوم آغاز میشود و خواننده را با كاوشهای فضایی، جهان شگفتانگیز سیارهها و قمرهایشان، زیباییهای ژرفای كیهان و اخترشناسی آماتوری آشنا میكند.

كتاب فرهنگنامهی نجوم و فضا به سَرویراستاری علمی بابك امینتفرشی، منجم آماتور و روزنامهنگار علمی شناختهشده، تهیه شده است. این كتاب را شادی حامدی آزاد ترجمه كرده و پوریا ناظمی و آیرین شیوایی دیگر نویسندگان و مترجمان همكار آن بودهاند. این نخستینبار است كه كتابی جامع و کاملاً بهروز در زمینهی نجوم و فضا در ایران منتشر میشود كه گروهی متبحّر، در ویراستاری و ترجمهی علمی، كار آن را انجام دادهاند...



خبر / مقاله :
- جهان سرد و شگفتانگیز هرشل
کلی بیتی
ترجمه: الهام شعبانی

هرشل «عالم سرد» را طوری به ما نشان میدهد كه پیش از این ندیده بودیم. نتایج امروزش اثبات میکند که فعلاً فقط به اطلاعاتی سطحی از آنچه که قرار است در ماهها و سالهای آینده نشانمان بدهد، دست یافتهایم.

چند هفته پیش، بیستسالگی هابل را جشن گرفتیم و حالا چند روز پس از نخستین سالگرد پرتاب رصدخانهی فضایی هرشل، نخستین گردهمایی دربارهی نتایج علمی این تلسکوپ در هلند برگزار شد...


برای تلسکوپهای نیوتنی و دابسونی
بابک سِدِهی
جا گرفتن آینهی اصلی تلسکوپ در انتهای لولهی آن مشکلی به وجود میآورد که بسیاری از طراحان و صاحبان این تلسکوپها را وادار به چارهاندیشی كرده است. مشکل اینجاست که بهعلت ساختار لولهی تلسکوپ، که فقط یک سر آن باز است، لایههای هوا با دمای متفاوت درون آن ساکناند و مدتی طول میکشد تا دمای داخل و بیرون آن به تعادل نسبی برسند. در این مدت، هوای گرمتر درون لوله در حال فرار به بیرون و هوای خنکتر در حال پُر کردن جای خالی هوای گرم است. جهت جریان هوای گرم و سرد پس از خنک شدن لوله برعکس میشود. به همین سبب ...


مبانی عکاسی نجومی با دوربینهای دیجیتال
جِری لُدریگاس
ترجمه و بازنویسی: بابک سدهی

ستفاده از قابلیتهای دوربین
ا
مروزه سازندگان دوربینهای عکاسی دیجیتال برای پیشی گرفتن از رقیبان خود امکانات و قابلیتهای فراوانی را در اختیار عکاسان میگذارند. قابلیتهایی مثل امکان فیلمبرداری، انتقال عکس به چاپگرها بدون اتصال به رایانه و حتی بدون استفاده از سیم یا انتشار مستقیم عکسها بر روی وِب، اضافه شدن مختصات محل عکاسی از طریق GPS و حتی تلفیق تلفن همراه. دیگر کمکم تشخیص اینکه بعضی دستگاههای جدید دوربینی هستند که تلفن دارند یا اینکه تلفنیاند که دوربین و چندین امکان دیگر دارند بیمعنی شده است. به هر حال، ما در این بخش فقط به قابلیتهایی در دوربینهای دیجیتال میپردازیم که بهنوعی به عکاسی نجومی مرتبط باشند...



ژرفا :
در جستجوی سیارات فراخورشیدی
- تاریخچهیکشف سیارات فراخورشیدی
كارَن مولاوردیخانی

پیشبینی وجود چنین سیاراتی به سالهای بسیار دور بازمیگردد؛ زمانی که فیلسوف ایتالیایی، جوردانو برونو، ستارگان آسمان را به خورشید ما به همراه سیاراتی در گردش به دور آنها تشبیه كرد. حدود دو هزار سال پس از زمان تعالیم ارسطو و افلاطون، با موعظههای کلیسای كاتولیک رُم بشر به سوی این باور هدایت میشد که زمین مرکز عالم است و فقط ما برای زندگی در این عالم خلق شدهایم. این عقیده آنقدر محکم بود که وقتی جوردانو برونو در قرن شانزدهم جرئت کرد سخنی از دیگر سیارات به میان آوَرَد، زندهزنده در آتش سوزانده شد! احتمالاً پیش و پس از برونو افراد دیگری نیز دربارهی وجود سیاراتی خارج از منظومهی شمسی خیالپردازیهایی كردهاند اما تا زمان نیوتن، که در سال 1713 میلادی در یکی از کتابهایش به این موضوع اشاره کرده است، اثری از فراخورشیدیها نیست...


- سیارات فراخورشیدی
شکلگیری، دینامیک، آشکارسازی
سهراب راهوار

یکی از پرسشهای هیجانانگیز  و عمیق  بشر در طول تاریخ  امکان وجود جهانهای قابل زیست، سَوای زمین بوده است. برای پاسخ دادن به این پرسش پس از شناسایی سیارات خارج از منظومهی شمسی لازم است نشانههای حیات بر روی آنها بررسی شود.

پیشرفتهای فناورانه در بهبود وضعیت آشکارسازها و ساخت تلسکوپهای بزرگ، محققان را قادر كرد تا سرانجام دو دانشمند به نامهای میشل مایور و دیدیه كلو نخستین سیارهی فراخورشیدی را در سال 1374/1995 کشف كردند. از آن سال به بعد رشتهی سیارات فراخورشیدی، یکی از شاخههای علم نجوم، دوران جدیدی از شکوفایی خود را شروع کرده است. علاوه بر اخترزیستشناسان، که به مطالعهی حیات فرازمینی علاقهمندند، فیزیکدانها نیز مسئله را  از دیدگاه سازوکارهای حاکم بر تشکیل و دینامیک سیارات نگاه میکنند. بنابراین میتوان گفت این علم بهصورت کلان شاخهای میانرشتهای بین فیزیک و زیستشناسی محسوب میشود...


- ابزارهای كشف سیارات فراخورشیدی
فاطمه عظیملو

حدود دو دهه از وارد شدن بحث سیارات فراخورشیدی به قلمرو اخترفیزیك میگذرد. نوپا بودن این بخش از علم، بهسبب نداشتن آگاهی یا علاقهمند نبودن دانشمندان به كشف سیاراتی در خارج از منظومهی شمسی نیست بلكه كشف و آشكارسازی سیاراتی در ورای منظومهی شمسی، نیاز به ابزارهای دقیق طیفسنجی و نورسنجی دارد. همچنین جذب نور در جوّ و اختلالاتی كه جوّ زمین در پرتوهای عبوری از جوّ ایجاد میكند، نیز مزید بر علت است...


- ملاقات با ایندیانا جونز فراخورشیدیها
گفتگو از پوریا ناظمی

دکتر سارا سیگِر یکی از چهرههای مهم در زمینهی مطالعات سیارات فراخورشیدی به شمار میرود. او هماکنون در مؤسسهی فناوری ماساچوسِتس (MIT) دانشیار رشتهی فیزیک و نیز علوم سیارهای است. او کارشناسی خود را در رشتهی ریاضیات از دانشگاه تورنتو در کانادا و دکترای خود را از دانشگاه هاروارد اخذ کرد و پس از گذراندن دورهای سهساله در مؤسسهی تحقیقات پیشرفتهی پرینستون به MIT ملحق شد...


اخبار جهان:
ترجمه : الهام شعبانی
- ستارهی سیارهخور در یافتههای جدید هابل
- اَبَرنواَختری از گونهی جدید؟
- رصدهای پرتو ایکس شواهدی از «مادهی گمشده» در عالم یافت
- سیاهچالههای درون خوشههای ستارهای موجب بینظمی فضا و زمان میشوند



معرفی محصول:
سفر به ژرفای آسمان با دابسونیهای غولپیکر
مزدک مطهری

تلسکوپهای بازتابی نیوتنی معمولاً با دو استقرار اصلی ارایه میشوند: بر پایهی استوایی یا بر پایهی سمت-ارتفاعی دابسونی. تلسکوپ دابسونی، که به ابتکار منجم آماتور و تلسکوپساز معروف آمریکایی جان دابسون حدود 50 سال پیش به جامعهی نجوم معرفی شد، اکنون پُرطرفدارترین نوع تلسکوپ آماتوری در جهان است. علت آن امکانِ داشتن تلسکوپی بزرگ برای دیدن ژرفای آسمان با هزینهای بسیار کمتر نسبت به تلسکوپهای سوار بر پایههای استوایی است. بسیاری از کشفهایی که منجمان آماتور انجام دادهاند، مانند پیدا کردن دنبالهدارهای جدید یا کشف ابرنواخترها، با تلسکوپهای دابسونی بزرگ انجام شده است. تلسکوپهای دابسونی نخستینبار در سال 1384 از سوی مؤسسه و فروشگاه آسمان شب به جامعهی نجوم آماتوری ایران معرفی شدند (نجوم، شمارهی 150، صفحهی 42) و خیلی زود به ابزار رایج منجمان آماتور ایرانی در شبهای رصدی و رقابتهای نجومی مانند ماراتن مسیه تبدیل شدند...



نخستین تلاشها در اندازهگیریِ ثابت خورشیدی
پال هكرت
ترجمه: مارال فریدون

چگونه دو اخترشناس به نامهای سَموئل پیِرپاند لَنگلی و چارلز گریلی ابُت با كوشش فراوان موفق به اندازهگیری ثابت خورشیدی و نوسانات درخشندگی خورشید شدند.

روشنایی خورشید همان بروندهِ انرژی خورشید در هر ثانیه است. یکی از روشهای بررسی نوسانهای روشنایی اندازهگیری دقیق ثابت خورشیدی است: مقدار انرژیای که در هر ثانیه بر یک متر مربع از سطح بالایی جوّ زمین میبارد. اگر ثابت خورشیدی تغییر کند، روشنایی خورشید هم تغییر میکند...



مادهی تاریكچه میتواند باشد؟
رضا منصوری

این چه تركیبی از كلمههاست كه كیهانشناسان ساختهاند؟ مگر ماده تاریك میشود؟ فقط این تركیب نیست كه غریب است، ما انرژی تاریك هم داریم! این چه فرایندی بوده كه منجر به این تركیب دو یا چند كلمهی «تاریك»، «ماده» و «انرژی» شده است؟ چگونه این مفهوم نوین شكل گرفته است؟ توسعهی اندیشهی بشری همواره همراه بوده است با مفهومسازیهای جدید. آیا این مفهوم مادهی تاریك هم منجر به توسعهی علمی شده است یا خواهد شد؟

درك ما در علوم فیزیكی از ماده كمابیش همان است كه در عرف عادی مردم است. مهمترین ویژگیای كه به ماده نسبت میدهیم جرم است؛ گرچه بار الكتریكی هم هست، اما ظاهراً با بار تاكنون مشكلی پیش نیامده، اما با جرم چرا! تازه در نسبیت هم یاد گرفتهایم انرژی را هم كمابیش با جرم مترادف بگیریم. جرم، بر خلاف انتظار، مفهوم بسیار پیچیدهای است كه تكوین آن بهصورت امروزین در علوم فیزیكی دستكم هزار سال طول كشیده است. در گذشته ما به اجسام كیهانی، اجسامی كه در آسمان هستند، «جرم» میگفتیم؛ كما اینكه در زبان فارسی هنوز به كار بردن عبارت «اجرام آسمانی» برای اجسام یا اشیای كیهانی ...


حلّ معمای نور منطقهالبروجی
كلی بیتی
ترجمه: شادی حامدیآزاد

این شبها زمان مناسبی برای رصدگران نیمكرهی شمالی است تا به جستوجو و رصد تابشی در آسمان بپردازند كه به نور منطقةالبروجی مشهور است. این تابش، كه پس از شفق همچون ستون نوری مخروطی اما كمفروغ بهصورتی وهمآلود در آسمان شكل میگیرد، را میتوانید در شرایط ایدهآل و بسیار تاریك در امتداد نوار دایرةالبروج بیابید...


مشتریهای داغ
كَرول استات
ترجمه: شادی حامدی آزاد

یكی از شگفتیهای عالم ما مشتریهای داغاند؛ سیارات پُرجرمی كه در فاصلهای كم به دور ستارههای دوردست میگردند و تازه در همین چند سال اخیر كشف شدهاند.

فقط پانزده سال پیش، اخترشناسان تصور میكردند كه منظومهی شمسی ما نمونهای كامل از منظومههای سیارهای موجود در عالم است. آنها بر این باور بودند كه هر منظومهای كه سرانجام به دور دیگر ستارههای عالم پیدا شود، حتماً سیاراتی مشابه سیارات منظومهی شمسی دارد. این منظومهها باید شامل گروه كوچكی از سیارات سنگی زمینمانند باشند كه نزدیك به ستارهشان در مدار میگردند و گروه كوچك دیگری از سیارات غولپیكر گازی كه در نواحی دورتر و سردتر منظومه در گردشاند. همچنین دانشمندان پیشبینی میكردند كه این منظومهها، مانند منظومهی ما، قرصشكل و مدارهای سیاراتشان هم تقریباً دایرهای باشند. شاید نوعی نظم هم وجود داشته باشد، درست مانند منظومهی ما كه در آن مدار هر سیاره نسبت به سیارهی درونیتر خودش 75 درصد از خورشید دورتر است...



به زبان آدمیزاد:
زمین گرد است یا تخت؟
آلن لایتمن
ترجمه: محمدرضا بهاری

گمان میکنم خیلی خیلی کماند کسانی که خودشان گرد بودن زمین را شخصاً تحقیق کرده باشند. البته نگاه کردن به ماکت کرهی زمین که روی تاقچه گذاشتهاید یا زل زدن به عکسهایی که آپولو از زمین گرفته است مسلماً اسمش تحقیق نیست...



آسمان در این ماه:   
- نگینهایی بر تنپوش ماراَفسای
فائزه آقایی و کاظم کوکرم

راه شیری تابستان کمکم بر مخمل سیاه شب خودنمایی میکند تا اشتیاق رصدگران برای جستوجو و کنجکاوی در این پهنهی بیکران رمزآلود را پاسخگو باشد. راه شیری مملو از ستارههای دوتایی و خوشههای باز ستارهای است که تعدادی از آنها حتی با دوربینی کوچک در آسمان نورانی شهرها مشاهده میشوند. با داشتن یک تلسکوپ لذت دیدن خوشههای کروی را تجربه خواهید کرد اما برای چشم برهنه (غیرمسلح) زیر آسمان تاریک، راه شیری بهتنهای صحنهای عظیم و بیهمتا را پیش چشمانتان خواهد گذاشت...
- زمان پدیدههای مربوط به مرداد 1389
- دیدار با اعضای منظومهی خورشیدی در مرداد 1389
محمدحسین الماسی و فائزه آقایی

با نگاهی گذرا به تصاویر این صفحه، درك صحیحی از موقعیت كنونی و جابهجایی سیارات میان صورتهای فلكی در مردادماه خواهید داشت. ترتیب تصاویر طبق زمانهای اعلامشده، از ابتدای شب تا سحرگاه است. توجه كنید كه نمایش مسیر جابهجایی سیارات مریخ، مشتری، زحل، اورانوس و نپتون در مختصات استوایی (بُعد و میل، مسیر جابهجایی سیاره نسبت به صورتهای فلكی و ستارگان) و همچنین مسیر جابهجایی دو سیارهی عطارد و زهره در مختصات افقی (سمت - ارتفاعی، مسیر جابهجایی سیارات نسبت به افق ناظر) نشان داده شده است...


- دیدار با عجایب راه شیری تابستان
حامد پورخرسندی

تلسکوپ ندارید؟ هیچ جای نگرانی نیست! برای دیدن عجایب راه شیری، داشتن یک جفت چشم برهنه هم کافی است! شاید شما هم از آن دسته باشید که وقتی نخستینبار نوار مِهآلود راه شیری را در منطقهای تاریک دیدید بیاختیار فریادی کشیدید! بهراستی، راه شیری زیباترین پدیدهی آسمان شب است. اگر نگاهی به عکسهای گرفتهشده از این نوار درخشان کنید، نقاط روشن و تاریک بسیاری را میبینید که هرکدام از زیباترین اجرام آسمان شباند. با ابزارهای رصدی اجرام غیرستارهای زیبایی در نوار راه شیری تابستان دیده میشوند. در این میان اجرامی نیز هستند که برای دیدنشان نیازی به ابزار رصدی نیست. فقط کافی است که زیر آسمانی تاریک باشید و روی یک صندلی راحت بنشینید! ...


فاصلهسنجی تا ماه
محمدحسین الماسی

از 30 تیر 1348 /21 جولای 1969، هنگامی كه بشر توانست نخستینبار بر سطح ماه قدم بگذارد، بیش از چهل سال سپری شده است و امروز بهیقین میدانیم كه از آن زمان تاكنون كرهی ماه بهطور متوسط حدود 1/5 متر از زمین دور شده است! ما این آگاهی امروزمان را مدیون نیل آرمسترانگ و ادوین آلدرین هستیم كه موفق شدند در مأموریت آپولو 11، دستگاه مسافتسنج لیزری را بر سطح ماه قرار دهند تا دانشمندان به كمك این دستگاه بتوانند در هر لحظه فاصلهی زمین تا ماه را به دست آورند...